Korekta ekspozycji - dobrze naświetlone zdjęcia w praktyce

Mimo iż niemal każdy aparat cyfrowy reklamowany jest jako urządzenie zupełnie bezobsługowe (czyli typu "pstryknij i zapomnij"), to nie należy temu sloganowi wierzyć bezgranicznie. Układ pomiaru światła w aparacie decydujący w tzw. automatycznych i półautomatycznych trybach ekspozycji (czyli wszystkich, za wyjątkiem trybu manualnego) o stopniu naświetlenia kadru, działa w sposób mechaniczny ze wszystkimi tego konsekwencjami. Jest więc precyzyjny, szybki, uwzględnia bardzo wiele różnych czynników, ale z całą pewnością nie jest nieomylny. Dlatego też jako wsparcie służą mu rozmaite systemy kontroli stopnia naświetlenia zdjęcia, w tym jeden obecny praktycznie we wszystkich modelach cyfrówek: korekta ekspozycji.

 

Spis treści   Pomiar światła w aparacie – jak to właściwie działa? Co może zmylić układ pomiaru światła? Korekta ekspozycji Jak działa korekta ekspozycji? EV – co to takiego? Co będzie, gdy aparat wie, co fotografujemy? Histogram na pomoc – najlepiej, jeżeli jest żywy Ekspozycja – ważna rzecz

 

Pomiar światła w aparacie – jak to właściwie działa?

Układy pomiaru oświetlenia fotografowanej sceny w nowoczesnych aparatach to systemy bez wątpienia bardzo zaawansowane. Wszystkie one jednak funkcjonują na zasadzie przyrównania określonych obszarów kadru (jakich, to już zależy od uruchomionego w naszym aparacie trybu pomiaru światła – najczęściej będzie to tzw. pomiar matrycowy, zbierający informacje z całej powierzchni kadru) do ustalonego wzorca. Wzorcem tym jest szarość o natężeniu osiemnastu procent, która – jak obliczono już bardzo wiele lat temu – stanowi uśrednioną jasność przeciętnego, prawidłowo naświetlonego zdjęcia.

Choć może trudno jest w to uwierzyć, średnia jasność większości fotografowanych scen niezależnie od ich tematyki jest porównywalna z jasnością szarego przedmiotu o zdolności odbicia światła wynoszącej 18%. Fakt ten leży u podstaw mechanizmów pomiaru ekspozycji większości aparatów fotograficznych.

Dysponując takim wzorcem, aparat jest w stanie regulować parametry ekspozycji (czas naświetlania, stopień otwarcia przysłony oraz czułość ISO) tak, aby zdjęcie (lub jego odpowiedni fragment w przypadku takich trybów pomiaru światła jak punktowy, czy centralnie ważony) zostało naświetlone w odpowiednim stopniu. W efekcie otrzymamy – teoretycznie – obraz o prawidłowej ekspozycji.

Niestety, wszelkie matematyczne modele świata, a zwłaszcza bazujące na statystyce, wiążą się ze sporymi uproszczeniami. Mawia się np. żartobliwie, że w układzie składającym się z idącego na spacer psa oraz jego właściciela, statystycznie zarówno człowiek, jak i prowadzony na smyczy pies mają po trzy nogi. Podobnie może być w fotografii – wykonując zdjęcia, co krok mamy okazję natrafić na scenę, której jasność będzie dość znacznie odbiegać od przyjętego przed wielu laty założenia.

Zdjęcia miejsc i przedmiotów o zdecydowanie ciemnych lub jasnych barwach często okazują się być zbyt jasne lub zbyt ciemne. Jest tak wówczas, gdy układ pomiaru światła w aparacie ustawia ekspozycję przy założeniu, że dana scena lub jej fragment odznacza się przeciętną jasnością – aparat sam z siebie "nie wie", że wykonuje zdjęcie czegoś, co z natury jest jasne lub ciemne.

Co może zmylić układ pomiaru światła?

Jeżeli więc, jak zostało to opisane powyżej, aparat niejako "z góry" zakłada, że cały kadr (lub jakiś jego fragment) odznacza się uśrednioną jasnością na poziomie 18%, to przy fotografowaniu scen o zdecydowanie jasnej lub zdecydowanie ciemnej tonacji, zapewne zdarzy się tak, że otrzymane zdjęcie będzie odpowiednio za ciemne, lub za jasne.

Podobny efekt możemy zaobserwować fotografując kogoś na znacznie jaśniejszym lub ciemniejszym tle  – czyli w większości przypadków gdy wykonujemy zdjęcia pamiątkowe, np. z wakacji. Aparat po prostu "nie wie", że fragment obrazu, na którym nam najbardziej zależy, ma zdecydowanie inną jasność od reszty. A ponieważ ustawiając ekspozycję, stara się uzyskać zgodną ze wzorcem uśrednioną jasność obrazu, to nic dziwnego, że np. na zdjęciu przedstawiającym naszych bliskich na tle bardzo jasnej plaży sfotografowane osoby zostaną oddane zbyt ciemno.

Aby uzyskać prawidłowo naświetlone zdjęcie zimowego krajobrazu konieczne jest najczęściej nieco silniejsze naświetlenie kadru, aniżeli wynikałoby to ze wskazań światłomierza aparatu.

Podobnym problemem mogą być kadry odznaczające się dużą kontrastowością, gdzie obok siebie występują obszary bardzo jasne i bardzo ciemne. Aparat nie zawsze jest w stanie określić prawidłowo, jaka powinna być ekspozycja takiego zdjęcia. Efektem często będzie fotografia zbyt jasna lub zbyt ciemna. 

 

Trening fotograficzny     zobacz szczegóły >>>

 

Korekta ekspozycji

Istnieją dwa sposoby radzenia sobie w sytuacjach, w których ekspozycja, obliczona przez aparat w sposób automatyczny, okazuje się być nieprawidłowa. Pierwszym jest przejście w tryb manualny kontroli ekspozycji i samodzielne ustawienie wszystkich jej parametrów. Jeżeli jednak nie chcemy całkowicie rezygnować z pomocy układów automatycznego dopasowania ekspozycji, to lepszym rozwiązaniem dla nas okaże się  funkcja jej korekty, zwana też niekiedy funkcją kompensacji ekspozycji.

Jak działa korekta ekspozycji?

Mówiąc najprościej, efekty działania korekty ekspozycji sprowadzają się do wykonywania zdjęć celowo prześwietlonych lub niedoświetlonych w porównaniu do tego, co sugeruje nam światłomierz aparatu. W pierwszym przypadku (rozjaśnienie) mówimy o korekcie dodatniej, w drugim zaś (przyciemnienie) o ujemnej. Tak więc, jeżeli w danej sytuacji nasz aparat ma tendencje do wykonywania zdjęć zbyt ciemnych – czyli np. podczas wspomnianego wcześniej fotografowania zimowych krajobrazów – pomoże nam skorzystanie z korekty dodatniej.

W większości aparatów cyfrowych (zarówno lustrzankach, jak i kompaktach) funkcja korygowania ekspozycji ustawiana jest osobnym przyciskiem. Jest on zazwyczaj oznaczony specjalnym symbolem ze znakami plusa i minusa. Jeżeli przycisku takiego nie ma, to oznacza to, że korekta ekspozycji może być realizowana za pomocą jednego z pokręteł znajdujących się na korpusie aparatu.

To, w jaki sposób korekta ta jest dokonywana zależy od trybu, w jakim fotografujemy. W trybach preselekcji czasu i przysłony odbywa się to przez zmianę "wolnego" parametru – czyli np. w trybie preselekcji czasu (S lub Tv) po wprowadzeniu korekty ujemnej przymykana jest przysłona. W trybach pełnej automatyki (P oraz Auto) oraz w programach tematycznych to aparat wybiera, które parametry ekspozycji zostaną zmienione – należy przy tym pamiętać, że niektóre modele aparatów uniemożliwiają wprowadzanie korekty w trybie Auto i przy włączonym programie tematycznym, natomiast zawsze jest ona możliwa w trybie P.

Sytuacja nieco komplikuje się, gdy korzystamy z funkcji automatycznego ustawiania czułości ISO. W takiej sytuacji aparat wówczas może w pewnym zakresie dopasowywać ten parametr tak, aby w jak najmniejszym stopniu zmieniać podstawowe elementy ekspozycji, czyli czas naświetlania i wartość przysłony. Trudność polega na tym, że praktycznie w każdym modelu aparatu kwestia ta rozwiązana jest nieco inaczej, dlatego też dość ważne jest poznanie używanego przez nas sprzętu, jeżeli chcemy mieć pełną kontrolę nad zachowaniem aparatu.

[converttable end="1"]

-2 EV

-1 EV

0 EV

1 EV

2 EV

Korekta ekspozycji w aparacie Sony A850 ustawionym w trybie preselekcji przysłony z włączoną funkcją Auto ISO. Brak zmian czasu naświetlania przy ustawieniach -1, 0 oraz +1 EV świadczy o tym, że w celu uzyskania niższej lub wyższej ekspozycji aparat dokonał zmiany czułości ISO i dopiero powyżej pewnej granicy zmodyfikował również czas otwarcia migawki.

[converttable]

Na czym polega przewaga korekty ekspozycji nad manualnym ustawianiem wszystkich parametrów naświetlania klatki? Po pierwsze, na wygodzie – zamiast mozolnie ustawiać zarówno czas naświetlania, jak i wartość przysłony, decydujemy po prostu, czy chcemy aby zdjęcie było jaśniejsze, czy ciemniejsze.

Druga, znacznie ważniejsza zaleta tego mechanizmu wiąże się z faktem, iż aparat jest w stanie automatycznie zareagować na zmianę warunków oświetleniowych. Tak więc jeżeli np. wykonując zdjęcia podczas pleneru nocnego (najczęściej korzysta się wówczas z ujemnej korekty ekspozycji, ponieważ w innym wypadku zdjęcia wychodzą zbyt jasne) przejdziemy do miejsca nieco inaczej oświetlonego, to układ pomiarowy światła dopasuje ekspozycję do nowych warunków.

[converttable end="1"]

korekta -1 EV

brak korekty

korekta +1 EV

Korzystanie z korekty ekspozycji pozwala w niektórych sytuacjach bardzo łatwo przekonać się, przy jakim naświetleniu kadru zdjęcie będzie prezentowało się najlepiej. Może też się okazać, że niewielkie różnice w stopniu naświetlenia mogą zupełnie odmienić charakter fotografii – dwa zdjęcia tego samego obiektu różniące się ekspozycją będą przedstawiały nieco inaczej, lecz równie interesująco. Odbywa się to głównie za sprawą zmiany fragmentu kadru zwracającego na siebie największą uwagę oglądającego. W prezentowanym powyżej przykładzie jest to przeniesienie uwagi z łąki (korekta +1 EV) przez niebo (0 EV) na słońce (-1 EV).

[converttable]

Paradoksalnie, właśnie ta ostatnia cecha fotografowania z wykorzystaniem automatycznego pomiaru światła (zarówno z korektą, jak i bez niej) może być też źródłem problemów, gdy w obrębie kadru pojawi się na krótką chwilę jakieś nowe źródło światła, zakłócając pomiar. Jest to jednak ryzyko, z którym zawsze należy się liczyć.

 

EV – co to takiego?

Niezależnie od modelu aparatu mechanizm korekty ekspozycji zawsze wyskalowany jest w stopniach EV (zwanych również nieco bardziej tradycyjnie działkami). EV to skrót od anglojęzycznego terminu Exposure Value oznaczającego "wartość ekspozycji" i ma w fotografii bardzo szerokie zastosowanie – na tyle szerokie, że znacznie wykraczające poza treść tego artykułu.

Fotografując pejzaże miejskie po zmroku, najczęściej korzystać będziemy z ujemnej korekty ekspozycji. W większości przypadków optymalne efekty uzyskamy przy korekcie wynoszącej od -1 do -1,7 EV (przy użyciu matrycowego pomiaru światła).

Najważniejszy, jeżeli chodzi o korektę ekspozycji jest fakt, że kompensacja o natężeniu 1 EV powoduje dwukrotną zmianę stopnia naświetlenia zdjęcia. Tak więc zdjęcie wykonane z korektą -1 EV będzie naświetlone dwukrotnie słabiej niż ten sam kadr wykonany bez korekty, natomiast wprowadzenie korekty +2 EV spowoduje czterokrotne rozjaśnienie fotografii w stosunku do ujęcia bazowego.

Zdecydowana większość aparatów umożliwia ustalanie korekty ekspozycji z precyzją 0,3 lub 0,5 EV, przy czym bardziej zaawansowane modele pozwalają użytkownikowi wybrać, w jakich krokach ma się dokonywać zmiana. Również zakres możliwej do przeprowadzenia w danym modelu aparatu korekty ekspozycji wyrażany jest za pomocą tej skali. 

Informacje dodatkowe

Początkującym fotografom korzystanie z narzędzia korekty ekspozycji w pierwszej chwili może przysporzyć pewnych trudności. Szybko jednak okazuje się, że jest to funkcja niezwykle przydatna. Aby właściwie ją wykorzystać, potrzebna jest bardzo niewielka praktyka, a samo narzędzie prawie natychmiast staje się częścią żelaznego arsenału środków fotograficznych każdego fotografującego. Pomaga w tym również lepsze poznanie zasad działania pewnych funkcji aparatu.

Programy tematyczne – czyli co będzie, gdy aparat wie, co fotografujemy?

Wiele osób czytających ten tekst, może mieć w tym momencie pewne wątpliwości. Niektóre aparaty radzą sobie bowiem naprawdę dobrze przy, wydawałoby się, nawet bardzo nietypowych warunkach oświetleniowych, a ponadto praktycznie każdy aparat udostępnia użytkownikowi sporą kolekcję tzw. programów tematycznych. Tymczasem pomiar światła we wspomnianych programach działa dokładnie tak samo, jak w trybach pełnej automatyki – z jednym wszakże wyjątkiem: uwzględnia on mianowicie cechy charakterystyczne sceny zaprogramowane mu przez twórcę programu i automatycznie, bez naszego udziału wprowadza do pomiaru ekspozycji stosowną korektę.

Dzięki programom tematycznym takim jak "zachód słońca" zdjęcia tematów charakteryzujących się nietypową tonacją barw mogą być udane bez dokonywania przez nas korekty ustawień. Nie znaczy to jednak, że korekta taka nie zachodzi wówczas wcale. Wręcz przeciwnie – jest ona ważnym elementem wielu programów tematycznych, tyle tylko, że wprowadzanym automatycznie.

Z reguły w aparacie cyfrowym jeden program tematyczny wspomaga wykonywanie zdjęć w różnych sytuacjach, o ile tylko zbliżone są one do siebie pod względem ogólnej tonalności sceny (oraz kilku innych cech). Np. najczęściej użytkownicy mają do dyspozycji jeden program służący do fotografowania na plaży oraz w plenerach śnieżnych – mimo iż sytuacje takie z oczywistych powodów są dla człowieka zupełnie odmienne i wymagają od niego m.in. różnych ubrań. Z punktu widzenia ekspozycji kadry te są bowiem bardzo do siebie podobne – w obydwu przypadkach nasza cyfrówka ma do czynienia ze sceną o stosunkowo wysokiej jasności, z powodu której konieczne jest zastosowanie dodatniej korekty ekspozycji.

Światło w fotografii     zobacz szczegóły >>>

Mechanizmy pomiaru ekspozycji w nowoczesnych aparatach mogą też dysponować różnymi "wspomagaczami", takimi jak np. wykrywanie typu fotografowanej sceny. Jeżeli aparat "stwierdzi" na przykład, że scena cechuje się ogólnie jednolitą tonacją, ale w jednym bądź większej liczbie miejsc znajdują się niewielkie, znacznie jaśniejsze obszary, to na podstawie zaprogramowanych przez projektantów schematów określi typ fotografowanej sceny jako plener nocny (jasne obszary będą lampami, światłami samochodów i witrynami sklepów). Na podstawie tak wykrytego typu sceny dobierze odpowiedni program tematyczny.

Widząc zdjęcie przedstawiające ciemny obszar wypełniony jasnymi punktami, dość łatwo jesteśmy w stanie zidentyfikować temat fotografii – miejski nocny plener lub nastrojowa scena oświetlona blaskiem świec. Podobne kryteria określania tematyki zdjęć można też zaprogramować, dzięki czemu aparat w wielu sytuacjach będzie w stanie sam zaproponować ekspozycję zdjęcia bez potrzeby jej korekty.

Oczywiście wszystkie te mechanizmy również nie muszą w każdych warunkach funkcjonować bez błędu. Dlatego też ostatecznym instrumentem oceniającym ekspozycję zdjęcia będzie nasz wzrok – szczęśliwie wspomagany kilkoma ważnymi instrumentami pomocniczymi.

 

Histogram na pomoc – najlepiej, jeżeli jest żywy

Jak jednak mamy ocenić, czy fotografując w danej sytuacji powinniśmy skorzystać z korekty ekspozycji, czy też nie? W obecnych "cyfrowych" czasach jest to już znacznie łatwiejsze, aniżeli niegdyś – wykonując jedno zdjęcie próbne danego motywu możemy się zorientować, czy wymaga ono korekty. Często zresztą, dzięki funkcji kadrowania zdjęcia na wyświetlaczu LCD jeszcze przed zrobieniem zdjęcia wiemy, czy jest ono dobrze naświetlone, czy też wymaga korekty.

Niestety miniatura zdjęcia wyświetlana na ekranie aparatu nie pozwala na prawidłową ocenę jego ekspozycji – obraz taki często nie odpowiada rzeczywistości, jest zbyt jaskrawy i za jasny. Ponadto to, jak on dla nas wygląda, zależy też od oświetlenia padającego na aparat – w jasnym świetle słonecznym wszystkie zdjęcia mogą wydawać się blade i niewyraźne.

Histogram oraz możliwość oznaczenia na zdjęciu obszarów przepalonych to dwa podstawowe narzędzia umożliwiające sprawdzenie poprawności ekspozycji wykonanego (lub wykonywanego) zdjęcia.

Z tego powodu oceniając ekspozycję zdjęcia najlepiej jest posługiwać się histogramem – wykresem przedstawiającym rozkład tonów na zdjęciu. Pozwala on ocenić, czy zdjęcie odznacza się ciemną, średnią, bądź też jasną tonacją (wykres zajmuje kolejno lewą, środkową, bądź prawą stronę skali) oraz czy w obrazie znajdują się prześwietlenia (fragment wykresu przyciśnięty jest do skrajnie prawej krawędzi skali), bądź też poważne niedoświetlenia (do lewej). Jeżeli jednak nie potrafimy posługiwać się histogramem, to warto sprawdzić, czy nasz aparat nie posiada znacznie łatwiejszej w obsłudze funkcji podświetlania prześwietlonych obszarów kadru – cechy obrazu, której najogólniej mówiąc w większości przypadków należy unikać. Informacje na temat obecności w aparacie funkcji podświetlania przepalonych miejsc na zdjęciu oraz sposobów jej uaktywnienia znajdziemy w instrukcji obsługi aparatu.

 

Ekspozycja – ważna rzecz

W fotografii właściwe naświetlenie kadru jest – na równi z jego kompozycją – najważniejszym elementem decydującym o tym, czy zdjęcie można uznać za udane, czy też wręcz przeciwnie. Mimo iż ekspozycję w pewnym (czasem nawet znacznym) stopniu można skorygować z wykorzystaniem komputera, to nie należy pokładać zbyt dużego zaufania w tego typu narzędziach. Przepalonych obszarów kadru nie uratuje bowiem żaden Photoshop, a za "wyciąganie" niedoświetlonej fotografii zapłacimy znacznym wzrostem poziomu szumów. Z tego też powodu już wykonując zdjęcia powinniśmy robić wszystko, aby stopień ich naświetlenia był dokładnie taki, na jakim nam zależy. Funkcja kompensacji ekspozycji może nam w tym pomóc i choćby dlatego warto dobrze opanować jej użycie.